دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج
مقالات علمی پژوهشیدانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج
مقالات علمی پژوهشینقاط مداری، دارایی ایرانیان در فضا
تصور عامه مردم بر این عقیده استوار است که اگر آنقدر از زمین دور شوی که مرز اتمسفر را پشت سر بگذاری و به اصطلاح وارد خلاء شوی٬ شرایط بی‌وزنی حاکم خواهد شد. اگر شما هم یکی از همان‌هایی هستید که چنین تصوری دارند لطفا در نگاه خود تجدید نظر کنید. واقعیت این است که با دور شدن از زمین٬ وزن فضانوردان و یا ماهواره‌ها کاهش می‌یابد٬ اما بی وزن نمی‌شوند. از این رو است که تمامی محموله‌های فضایی اعم از سرنشین‌دار مانند شاتل‌های فضایی و یا بدون سرنشین مانند ماهواره‌های اطراف زمین٬ باید دائماْ به دور زمین بچرخند تا سقوط نکنند.
چرخش دائم محموله‌های فضایی به
دور زمین٬ نیروی گریز از مرکزی به وجود می‌آورد که با نیروی وزن آنها در
آن مدار خاص برابر است. از آنجاییکه حالا دیگر می‌دانیم با دور شدن از
زمین وزن هم اندک اندک کاهش می یابد٬ انتظار داریم سرعت چرخش محموله‌های
فضایی دورتر از سطح زمین کمتر از سرعت چرخش آنهایی باشد که در نزدیکی زمین
حرکت می کنند.
اجازه دهید موضوع را با طرح یک مثال دنبال کنیم. اگر شما روزی بتوانید سوار بر یک فضاپیمای سرنشین‌دار مانند سایوز روس‌ها
شوید و راهی ایستگاه بین المللی فضایی در ارتفاع حدود ۴۰۰ کیلومتری زمین
گردید٬ باید با سرعتی حدود ۲۹ هزار کیلومتر بر ساعت به دور زمین بچرخید تا
سقوط نکنید. حال اگر کم کم ارتفاع خود را افزایش دهید و به حدود ارتفاع
۳۶۰۰۰ کیلومتری سیاره زیبایمان برسید٬ سرعت لازم برای سقوط نکردن به حدود
۱۱ هزار کیلومتر بر ساعت کاهش می یابد.
حال بگذارید یک خبر هیجان‌انگیز را نیز چاشنی این سطور نماییم. سرعت زاویه‌ای شما در این ارتفاع دقیقا برابر سرعت چرخش زمین به دور خود است. بنابراین اگر مداری که شما بر روی آن و در فاصله ۳۶ هزار کیلومتری زمین می چرخید بر فراز خط استوای زمین واقع باشد٬ از نظر شما و همینطور از نظر اعضای خانواده‌اتان٬ شما بر فراز زمین معلق ایستاده‌اید. حقیقت ماجرا اینجا است که شما در حال چرخش هستید منتها با سرعتی دقیقا برابر سرعت چرخش زمین به دور خودش .
خوب اگر قرار باشد که اعضای خانواده شما هر روز پیامی برایتان بفرستند٬ قطعا آرزو می کنند که شما سفر فضایی خود را روی چنین مداری برنامه‌ریزی کرده باشید. دلیل آن هم خیلی واضح است٬ چون آنها همیشه خواهند دانست که شما در کجای آسمان هستید و برای ارسال یک پیام رادیویی ناچار نخواهند بود که آنتن ماهواره‌ای خود را در چهارگوشه آسمان برای یافتن شما به حرکت درآورند.
نگاه از قطب شمال به یک ماهواره زمین ثابت
این دقیقاْ همان مزیت بزرگی است که ماهواره‌های مخابراتی برای ارسال امواج تلویزیونی و رادیویی از آن استفاده می‌کنند. به همین دلیل است که آنتن‌های ماهواره‌های مخابراتی را روی جهت خاصی ثابت نصب می نمایند. این مزیت بزرگ اما یک عیب بزرگتر از خود دارد. این مدار خاص که دارای چنین قابلیت بزرگی است منحصر به فرد است. یک دایره٬ درست بر فراز خط فرضی استوای زمین و به ارتفاع ۳۵۸۷۶ کیلومتری سطح دریاهای آزاد که باید پذیرای صدها ماهواره مخابراتی باشد.
از آنجاییکه ماهواره‌های مخابراتی باید امواج رادیویی بسیار پرقدرتی را به سمت زمین گسیل نمایند٬ نمی‌توان این ماهواره‌ها را خیلی نزدیک به هم قرار داد. همچنین این ماهواره‌ها چندان هم در جای خود ثابت نیستند و در اثر اغتشاشات مداری اندکی به شرق و غرب موقعیت خود منحرف می شوند. بنابراین برای پرهیز از تصادم ماهواره‌ها٬ عدم تداخل رادیویی و استقرار آسان یک ماهواره جدید٬ معمولاْ محدوده‌ای از این دایره را یک نقطه مداری نامیده و آن را به اولین درخواست کننده واگذار می نمایند. کشورها برای این نقاط مداری هیچ هزینه‌ای پرداخت نمی‌کنند اما داشتن چنین امکانی در فضا بسیار ارزشمند و استراتژیک است. از این رو است که نقاط مداری را دارایی ملت‌ها در فضا می‌نامند.
(عکس بهتر از این پیدا نکردم متاسفانه )
این سازمان درخواست‌های دولت‌ها را برای نقاط مداری دریافت نموده٬ نقاط مداری را واگذار می‌کند و مراقبت می‌نماید که این نقاط مخصوصا آنهاییکه مشتری بیشتری دارند٬ خالی نمانند. از این رو وقتی کشوری موفق می‌شود یک نقطه مداری را تصاحب کند٬ مهلتی از آی تی یو دریافت می‌کند تا ماهواره مخابراتی خود را ساخته و در آن نقطه مداری قرار دهد.
اگر نقطه مداری پر طرفداری بدون دلیل موجه برای مدتی خالی باقی بماند٬ آی تی یو حق دارد که مالکیت کشور اول را لغو و نقطه مداری را به تملک کشور دیگری درآورد. این همان بلایی است که این روزها دارند سر یکی از سه نقطه مداری کشور عزیزمان در می‌آورند.
در حدود سال ۱۳۵۶ خورشیدی بود که ایران با تلاش فراوان و پیشدستی زیرکانه توانست سه نقطه مداری استراتژیک در مدار زمین ثابت را از آن خود سازد. نقاطی بسیار ایده‌آل که در موقعیت‌های ۲۶ ٬ ۳۴ و ۴۷ درجه شرقی قرار گرفته‌اند.
بلافاصله مذاکرات برای ساخت و
پرتاب اولین ماهواره‌ی مخابراتی ایران با طرف‌های خارجی آغاز شد که باعث
گردید نام ماهواره‌های زهره از سال ۱۳۵۶ خورشیدی بر زبان‌ها افتد. اما
تمامی این طرح‌ها با پیروزی انقلاب اسلامی متوقف شد و آغاز جنگ تحمیلی نیز
مزید بر علت گردید تا صنعت فضایی ایران رکودی ۱۵ ساله را تجربه نماید. در
دهه‌ی ۷۰ میلادی، برخی از دولتمردان تلاش کردند تا مجدداً بحث ماهواره‌ی
مخابراتی ایران را در اولویت قرار دهند.
اما این بار بیش از
تحریم‌های خارجی، مخالفت‌های داخلی سد راه فضایی شدن ایران گردید. نقاط
مداری در حال از دست رفتن بودند و ایران مجبور بود از کشورهایی که
ماهواره‌هایی در مدار زمین ثابت داشتند بخواهد تا ماهواره‌های مستعمل و در
حال مرگ خود را به جایگاه مداری ایران منتقل نمایند تا ITU از نظر قانونی
قادر به بازپس‌گیری این نقاط ارزشمند و استراتژیک از ایران نباشد.
هزینه‌های سرسام‌آور انتقال و نگه‌داری ماهواره‌های مرده در سه نقطه‌ی مداری ایران و اصرار کارشناسان مخابراتی ایران باعث شد تا نهایتـاً شورای اقتصاد و شورای عالی امنیت ملی در سال ۱۳۸۳ موافقت خود را با برگزاری مناقصه‌ای بین‌المللی برای خرید و پرتاب نخستین ماهواره‌ی مخابراتی ایران به وزارت پست و تلگراف و تلفن آن زمان اعلام نمایند. اما تحریم‌های بین‌المللی باعث شد تا علی‌رغم انعقاد قرارداد با یک شرکت روسی، زهره‌های یک تا سه همچنان به منزل خود نرسند.
حال با خبر شده‌ایم که نقطه مداری ۲۶ درجه شرقی که یکی از باارزش‌ترین نقاط مداری ایران است در شرف از دست رفتن می‌باشد. اما حقیقت ماجرا چیست؟ ماهواره‌های مخابراتی غیر از موقعیت فیزیکی که در نقطه مداری خاصی اشغال می کنند به دلیل قدرت بسیار زیاد امواج رادیویی که به سمت زمین گسیل می‌دارند٬ باید فاقد ماهواره همسایه تا شعاع خاصی باشند. چون در آن صورت تداخل امواج رادیویی باعث خواهد شد که گیرندگان امواج٬ با مشکلات عدیده‌ای روبرو شوند. بنابراین امکان دارد که کشوری نقطه مداری مطلوبی داشته باشد اما به دلیل وجود یک ماهواره مخابراتی در همسایگی قادر به عملکرد در محدوده خاصی از امواج رادیویی نخواهد بود.
گویا خالی ماندن نقطه مداری ۲۶ درجه برای مدت طولانی٬ از ماهواره‌ای با اصالت ایرانی٬ باعث شده است تا دندان طمع کنسرسیومی از شرکت مخابراتی کشور قطر و شرکت یوتل‌ست فرانسوی برای ارسال یک ماهواره مخابراتی در کنار گوش نقطه مداری ما٬ تیز شود. این ماهواره جدید که قرار است در سال ۲۰۱۳ به مدار ۲۵ و نیم درجه شرقی٬ یعنی دقیقا در همسایگی خیلی نزدیک نقطه مداری ایران اعزام گردد٬ قطعا باعث خواهد شد تا ماهواره قطری٬ فرانسوی و ماهواره مستاجر ما قادر نباشند از باند کی یو که برای ماهواره‌های مخابراتی خیلی هم مهم است به درستی استفاده کنند. همین موضوع باعث شده است که تیم قطری٬ فرانسوی جنجال جدیدی به راه اندازند که ایران حق ندارد یک نقطه مداری را برای مدتی چنین طولانی خالی از ماهواره‌ای که رسما در تملک خود است نگه دارد.
ایران ادعا دارد که در این مدت دو ماهواره به نمایندگی از زهره٬ از نقطه مداری ایران استفاده‌کرده‌اند. اولی٬ ماهواره‌ای به نام PAS-5 متعلق به اینتل‌ست که یک شرکت آمریکایی است و دومی ماهوره‌ای متعلق به خود یوتل‌ست (طرف مقابل دعوای جدید با ایران) که در اجاره عرب‌ست٬ یک شرکت خدمات ماهواره‌ای از کشور عربستان سعودی٬ بوده است.
عربستان سعودی نیز ادعای ایران را پذیرفته و قبول کرده است که طبق یک قرارداد مجزایی٬ بخشی از ظرفیت ماهواره‌ای که خود از یوتل‌ست اجاره کرده بود را به ایران و به نام ماهواره زهره اجاره داده است.
ماهواره مخابراتی PAS-5
اما فرانسه مدعی است که در درجه اول عربستان اجازه انجام چنین کاری را نداشته است و در درجه دوم چنین عملیاتی نمی‌تواند متن صریح قانون را که می گوید٬ کشور مالک نقطه مداری باید استفاده از آن را با ماهواره در تملک خود آغاز نماید٬ تحت تاثیر قرار دهد.
به نظر می‌رسد تحرکات جدید و جدی‌ای نیز از طرف ایرانی آغاز شده است. این ماجرا هنوز به نتیجه قاطع و رأی نهایی نرسیده است اما در ظاهر امر شرایط ایران به عنوان یکی از طرف‌های این پرونده چندان قوی به نظر نمی‌رسد. دانش فضایی آرزو می‌کند که مسئولان سازمان فضایی ایران و همه دولتمردانی که به نوعی در این قضیه دخیل هستند٬ با توجه ویژه به این پرونده رسیدگی کنند و از به تاراج رفتن دارایی ایرانیان در فضا جلوگیری نمایند.
تهیه و ویرایش: احسان
برای تهیه این مطلب از منابع زیر استفاده شده است: